Marcel van Kerkvoorde is kunstenaar en was de eerste curator van Kunstfort Vijfhuizen (2001–2007). Nog steeds is hij vanuit kunst en educatie verbonden aan het fort. Zijn band met het militaire landschap gaat terug tot zijn jeugd in Hoofddorp. Hij leerde zwemmen in het zwembad aan de Geniedijk, oorspronkelijk aangelegd voor soldaten. Fietsend vanuit Haarlem passeerde hij dagelijks het Fort bij Hoofddorp. Voor hem was de Geniedijk de scheidslijn tussen het oude dorp en de nieuwe polder.

Als scholier kreeg hij pianoles in een luchtmachtgebouwtje bij het fort bij Hoofddorp. Met wat vrienden was er kort een bandje dat illegaal in de poterne repeteerde; een van hen had de sleutel. Het fort was voor hem van jongs af aan een plek van verhalen en mogelijkheden.

Eerste initiatieven

De ontmoeting tussen kunst en erfgoed begon in 1994 met de manifestatie Gebroken Lijn op de Geniedijk. Tijdens een tentoonstelling hoorde Van Kerkvoorde over plannen voor Fort bij Vijfhuizen. En als snel werd hij betrokken bij de voorbereidingen.

Vanaf 2001 raakte hij actief betrokken bij het initiatief om het fort te restaureren, atelierwoningen te realiseren en het te ontwikkelen tot Kunstfort. Hoe dat er precies uit moest zien, was toen nog volledig onduidelijk. Op het leegstaande, overwoekerde terrein begon men te experimenteren. Er werd gezocht naar aansluiting met kunstenaars, de omgeving en mogelijke subsidiegevers. Ook werd gekeken of het plezier en de energie in het proces een toekomst konden dragen.

Zo ontstond in 2002 de eerste kunstmanifestatie, in 2003 gevolgd door een tweede. Daarna ging het fort anderhalf jaar dicht voor restauratie: het gebouw werd hersteld, de terreinen opgeknapt, de genieloods aangepakt en de atelierwoningen gebouwd.

Van leeg gebouw naar Kunstfort

Het pionierswerk was intensief. Defensie had eerder zand verwijderd van het dak om lekkages te verhelpen; dit werd teruggebracht, verstevigd en afgedekt met beton. De rechterhelft van het fort, in de Koude Oorlog gebruikt als munitieopslag, werd opnieuw geschikt gemaakt voor gebruik. Sluizen, deuren en verwarming werden hersteld en er kwamen glazen deuren voor een beter binnenklimaat.

In juni 2004 viel het definitieve besluit: de woningbouw naast het fort kon starten en de Stichting werd verantwoordelijk voor de exploitatie. Op 8 mei 2005 opende het fort met de tentoonstelling In This Colony, waarmee het zich landelijk profileerde als kunstlocatie.

‘We hadden een gebouw en verder niets,’ zegt Van Kerkvoorde. ‘Geen personeel, geen vrijwilligers, geen middelen. Alleen de overtuiging dat je iets moois kunt opbouwen.’

Grafstenenpad

Een bijzonder project was het kunstwerk dat Van Kerkvoorde samen met kunstenaar Hans van Houwelingen ontwikkelde: Sluipweg waarlangs de dood heeft weten te ontsnappen. Oude grafstenen die bij ruimingen verloren dreigden te gaan, kregen een nieuwe plek op de omwalling van het fort. Het pad, inmiddels 400 meter lang en met 360 stenen, werd in mei 2009 voltooid. De stenen, geschonken door families, vormen samen een gedenkroute vol verhalen en symboliek.

Samenwerking

Na zijn curatorschap bleef Van Kerkvoorde betrokken bij het fort. Basisschoolklassen kwamen er voor rondleidingen en speurtochten; voor het voortgezet onderwijs werden cultuurdagen georganiseerd. Ook werd gezocht naar samenwerking met andere forten, zoals Fort Asperen van de Hollandse Waterlinie. Wat daar een inspiratiebron was, groeide in Vijfhuizen uit tot een blijvend voorbeeld.

Visie

Terugkijkend zegt Van Kerkvoorde:

‘Je hebt een gebouw en verder niets. Maar door kunst, verhalen en educatie krijgt zo’n plek betekenis. Een fort dat ooit alleen militair erfgoed was, is nu een plaats van ontmoeting, creativiteit en herinnering.’